Peelrandbreuk

De Peelrandbreuk is een geologische breuklijn in Limburg en Noord-Brabant die zijn naam dankt aan het gebied de Groote Peel. De breuk loopt in Nederland grofweg van Roermond tot Oss en scheidt de hoger gelegen Peelhorst van de langzaam naar beneden zakkende Roerdalslenk. Dit proces is nog steeds gaande en de gemiddelde verticale beweging langs de breuk is ongeveer 5 cm per duizend jaar. Langs de breuk komen nog aardbevingen voor, zoals in Roermond in 1992 en bij Uden in 1932.

Locatie van de Peelrandbreuk in Nederland
Locatie van de Peelrandbreuk in Nederland.

Waar is de Peelrandbreuk zichtbaar

De Peelrandbreuk is op enkele plekken goed zichtbaar in het landschap. Zo kun je in het Sint Annabos bij Uden een hoogteverschil of steilrand van bijna 2 meter zien. Hier valt ook op dat de begroeiing op het hoge deel van de breuk anders is dan aan de lage kant. Dat komt doordat de grond aan de hoge kant veel natter is. Bodemkundigen zouden dat normaliter andersom verwachten, maar door de tektonische beweging van de bodem is de dichtheid van de grond rondom het breukvlak veel groter en praktisch ondoorlatend voor water. Daardoor wordt het grondwater, dat van de hogere Peelhorst richting de lagere Roerdalslenk stroomt, bij de Peelrandbreuk naar het oppervlakte gedrongen.

Van nature zit er in dit grondwater heel veel opgelost ijzer. Zodra de ijzerdeeltjes in contact komen met zuurstof, ontstaan op de bodem roestige afzettingen. Wanneer dat proces zich steeds op dezelfde plek blijft herhalen, kunnen grote, verharde ijzerconcentraties ontstaan: de ijzeroerbanken.

Deze hooggelegen, drassige gebieden met ijzerrijk kwelwater noemen we wijstgronden, een zeldzaam fenomeen dat nergens in Europa zo goed zichtbaar is als bij Uden. Daarom riep de provincie Noord-Brabant het bijzondere gebied “De Wijstgronden” in 2004 uit tot het eerste aardkundig monument in de provincie. Op dit moment is er zelfs de ambitie om het volledige gebied rondom de Peelrandbreuk als Unesco Geopark Peelhorst erkend te krijgen.

De Peelrandbreuk met verstoorde sedimentlagen in een gegraven sleuf bij Bakel (foto: VU - Ronald van Balen)
De Peelrandbreuk met verstoorde sedimentlagen in een gegraven sleuf bij Bakel. (foto: VU – Ronald van Balen)

Wandelen en fietsen rondom de Peelrandbreuk

In het gebied rondom de Peelrandbreuk zijn diverse wandel- en fietsroutes uitgezet. Tussen Gemert en Bakel loopt de Breuken Belevenroute. De route voert onder andere langs wijstgronden, ijzeroerbanken, roestkleurige waterstromen en steilranden bij de Peelrandbreuk. Speciaal voor kinderen heeft Natuurcentrum De Specht in Handel de Breukenpadroute uitgezet, waarbij kinderen spelenderwijs kunnen leren over het ontstaan en de werking van de Peelrandbreuk. In 2019 realiseerde Stichting Vrijwillig Landschapsbeheer in Uden een knuppelbrug, waardoor je een ommetje kunt maken over de breuklijn en de omliggende wijstgronden. 

Routes

  • De Breuken Belevenroute is 39km lang en start bij de VVV Gemert-Bakel aan het Ridderplein 49 in Gemert. 
  • Het Ommetje Wijst en Knuppelbrug loopt door het Sint Annabos. Het startpunt is de parkeerplaats nabij Schansweg 10 in Uden.
  • De Breukenpadroute voor kinderen is bij Natuurcentrum De Specht, aan de Strijbosscheweg 51 in Handel.
Waterstroom met opgelost ijzer bij de wijstgronden (foto: TNO - Pieter v.d. Klugt)
Waterstroom met opgelost ijzer bij de wijstgronden. (foto: TNO – Pieter v.d. Klugt)

Geologie in het kort

Platentektoniek veroorzaakt spanningen in de aardkorst, waardoor die kan scheuren en er breuken ontstaan. De Peelrandbreuk is een zogeheten afschuivingsbreuk: door op te rekken, beweegt de aardkorst hier uit elkaar waardoor de Roedalslenk langzaam naar beneden zakt langs het breukvlak van de Peelrandbreuk. De daling van de Roerdalslenk is grotendeels bijgehouden door opvulling met sediment, waardoor het hoogteverschil aan het oppervlak relatief klein is gebleven. 

Geologische opbouw

Op DINOloket.nl, het dataportaal van de Geologische Dienst Nederland, kun je zelf een doorsnede maken door de ondergrond. Aan het oppervlak vinden we de Formatie van Boxtel met onder andere het dekzand uit de laatste ijstijd. Daaronder zien we verschillende rivierafzettingen van de Maas (Formatie van Beegden), Rijn (Formaties van Sterksel en Waalre en Kiezeloölietformatie) en lokale rivieren (Formatie van Stramproy). Daaronder vinden we de zee-afzettingen van de Formaties van Oosterhout en Breda, uit de tijd dat het gebied nog werd bedekt door een ondiepe zee. In onderstaande doorsnede kun je goed het verzet langs de Peelrandbreuk en andere breuken zien. Ook is te zien dat zich in de continu zakkende Roerdalslenk dikkere sedimentlagen konden vormen dan op de hoger gelegen horsten. 

Doorsnede dwars over de Roerdalslenk met de Peelrandbreuk, van Bladel (links) naar Gennep (rechts)
Doorsnede dwars over de Roerdalslenk met de Peelrandbreuk, van Bladel (links) naar Gennep (rechts).